امروزه منشورهای اخلاقی در بسیاری از سازمان ها در سراسر جهان مورد استفاده قرار می گیرند. و از جمله ابزارهایی هستند که سازمانها می توانند از طریق آن ها، آرمان ها و اهداف اخلاقی خود را محقق سازند. عدم وجود مدلها و اصول مدون اخلاقي و ارزشي موجب مي شود تا هر فردي در سازمان بر اساس احساس وجداني خود دست به عملي بزند كه شايد از ديدگاه فردي او بهترين باشد اما از نظر جامعه و سازمان و مصالح كلي نظام چندان خوشايند و مطلوب نباشد. الگوهاي اخلاقي به فرد امكان مي دهند تا تصميمات صحيحي اتخاذ كنند و از ابهام و سردرگمي رهايي يابند.
منشور اخلاقي چیست؟
منشور اخلاقی مجموعه راه حل هاي است كه عملكرد و اقدامات صحيح کارکنان سازمان را بصورتي واضح و شفاف معين نموده و معيارهايي براي تصميم گيري و انتخاب در اختيار آنان قرار مي دهد. منشور اخلاقيات سازماني اجراي امور سازمان را تسهيل و تصحيح كرده و بررسي و ارزيابي آنها را از سوي نمايندگان مردم و سياستمداران بصورتي عيني امكان پذير مي سازد.
منشورهای اخلاقی مستنداتی هستند با اندازه های متفاوت...، که با هدف تاثیر بر رفتار کارمندان تدوین می شوند. شرکت
ها تلاش می کنند تا با این پیام ها که هم برای مخاطبین داخلی و هم مخاطبین بیرون از سازمان طراحی شده اند، رفتارهای اخلاقی را درسازمان نهادینه کنند.
منشور اخلاقی: شامل مجموعه ارزش هایی است که نسبت به دیگر ارزش ها برای سازمان دارای اولویت بیش تری بوده و باید از سوی کارکنان و مدیران پیروی شو ند؛ ارزش هایی چون صداقت، درستی، عمل به وعده، وفاداری، احترام، استقلال، حفظ اسرار، متانت، ادب، مدارا، ایمان و اعتقاد، پاسخگویی، کمال جویی، دلسوزی، ملاحظه دیگران را کردن، کمک، تقسیم منافع، مهربانی، عدالت و انصاف، بی طرفی، ثبات رأی، پایبندی به قانون، خدمت به اجتماع و ... .
منشور اخلاقی بیانیه ای حاوی خط مشی ها , اصول و مقررات است که رفتارها را هدایت مینماید. منشور اخلاقي، ضوابط يا كدهاي رفتارياند كه در آنها جزئيات مواردي كه كاركنان بايد يا نبايد انجام دهند، مدنظر قرار گرفته است.
منشور اخلاقي سازماني، سندي است حاوي معيارهاي اخلاقي ـ ارزشي كه براي ايجاد هماهنگي و وحدت رويه و روش در بين مديران و كاركنان سازمان تدوين ميشود و آنان را در رفتار و عملكردهايشان بهسوي آرمانهاي ارزشي سازمان هدايت ميكند. منشور اخلاقي سازماني، همچون سوگندنامة پزشكان، اخلاق حرفهاي و سازماني كاركنان را شكل ميدهد و راهنماي عمل آنان در مسير خدمتشان است.
مرامنامه يا منشور اخلاقي سندي است رسمي كه اصول اخلاقي و شئونات معنوي و ارزشي سازمان در آن قيد شده است ، در اين سند انتظاراتي كه سازمان از نظر رفتارهاي اخلاقي از افراد دارد نوشته مي شود.
دلایل ناموفق بودن منشور اخلاقی در برخی سازمان ها
در عرصه عمل، انتقادات بسیاری را به دلیل عدم کاربردی بودن آن ها موجب شده است؛ برای نمونه فرد دیوید اشاره می کند عده ای این گونه منشورها را وسیله ای می دانند که در روابط عمومی برای گول زدن مردم مورد استفاده قرار می گیرد و برخی دیگر آن را یک پدیده زائد و بی فایده تلقی می کنند که صرفاً جهت جلب توجه مردم انتشار می یابد.
ایرادات وارده به این گونه منشورها و نظام نامه ها به این دلیل می باشد که در وهله اول تمام مسئولیت های اخلاقی سازمان را فرا نمی گیرند بلکه غالباً به وظایف اخلاقی اعضاء توجه دارند.
دیگر این که در این نظام نامه ها مشخص نیست چه کسانی در قبال چه افرادی دقیقاً چه مسئولیت هایی دارند و بنابراین سازگاری و سازمان یافتگی بین مسئولیت ها نیز در میان نیست. به علاوه اولویت و تعهدات اخلاقی نیز از طرف دیگر ارزش های به وضوح نشان داده نمی شود.
تدوین منشور اخلاقی الزاما تضمین کننده استقرار اخلاقیات در سازمان و اجرای منشور نیست. تجربه ناموفق بسیاری از سازمان ها در این زمینه موید این مطلب است . دلایل متعددی برای این عارضه وجود دارند که به برخی از آن ها ذیلا اشاره می شود:
1 . منشور اخلاقی اغلب به قوانین گرایش دارند و بر تشریح قانونی بودن یا نبودن یک کار متمرکز می شوند و به مسائل دقیق و پیچیده اخلاقی و ارزشی نمی پردازند.
2 . اکثر منشورها به تخلفات کارکنان که به تأثیر سوء بر سازمان منجر می شود، می پردازند، به جای این که بر رفتارهای سازمان که به منافع جامعه و سایر ذینفعان آسیب میرساند، متمرکز شوند .
3 . بسیاری از منشورها با شکست روبه رو می شوند؛ زیرا آن ها به اجرا در نمی آیند . لذا سئوالی که در این جا مطرح می شود این است که چگونه می توان منشور اخلاق سازمان را به نحوی تهیه کرد که مشکلات برشمرده شده در تدوین آن برطرف شود؟
1- تعيين كميته اي براي تهيه و تدوين منشور اخلاقي : قبل از تهيه و تدوين منشور اخلاقي پيشنهاد مي شود كميته اي متشكل از نماينده همه معاونتها ، واحدها ، مديران و كاركنان به تعداد 5 يا 7 نفر تعيين تا مسئوليت تدوين منشور اخلاقي را عهده دار شوند.
2- احصاء ارزشهاي سازماني : با توجه به اينكه ارزشهاي سازماني در تهيه و تدوين منشور اخلاقي موثر هستند پيشنهاد مي شود قبل از تهيه و تدوين منشور اخلاقي ، ارزشهاي سازماني احصاء و مستند شوند تا مفاد تدوين شده مبتني بر ارزشهاي سازماني باشند.
3- جامع بودن منشور اخلاقي : منشور اخلاقي تدوين شده بايد از چنان جامعيتي برخوردار باشد تا همه انتظارات ذينفعان به نوعي درآن لحاظ شوند.
4- استفاده از جملات ساده ، روان و كوتاه : اصول و جملاتي كه با عنوان منشور اخلاقي تهبه و تدوين مي شود تا حد ممكن به صورت ساده و كوتاه باشند تا هم فهم و يادگيري آنها و هم به خاطر سپاري آنها آسانتر باشد .
5- مشاركت در تهيه و تدوين منشور اخلاقي : به هر ميزان مديران و كاركنان سازمان در تهيه و تدوين منشور اخلاقي مشاركت داشته باشند به همان ميزان پذيرش بيشتر شده و كاركنان در اجراي آن همكاري بيشتري مي نمايند.
6- عدم كپي برداري از ساير منشورهاي اخلاقي : با توجه به اينكه ارزشهاي هر سازمان متفاوت از ساير سازمانها مي باشد لذا هرسازماني بايد تلاش كند كه براي خود منشور اخلاقي متناسب با فرهنگ ذينفعان و ارزشهاي خود تهيه و تدوين نمايد. كپي برداري از منشور اخلاقي سازمانهاي ديگر به هيچ وجه منطقي و درست نبوده و انفعالي و انتزاعي خواهد بود.
7- تصويب منشور اخلاقي : پس از آنكه منشور اخلاقي با مشاركت همه كاركنان تهيه و تدوين شد، پيشنهاد مي شود در سطوح بالاي سازماني مورد تصويب قرار گرفته و سپس ابلاغ شود.
8- اطلاع رساني : بعد از تدوین منشور اخلاقی، می توان آن را به منظور دست یابی به حداکثر شفافیت و پاسخ گویی اطلاع رسانی نمود، توزیع برای همه کارکنان، ذی نفعان و مردم، از طریق قراردادن در وب سایت سازمان ، اعلام از طریق نشریات سازمانی، درج در روزنامه های کثیرالانتشار، راه هایی برای اطلاع رسانی منشور اخلاقی می باشد.
9- آموزش و يادگيري : پس از اطلاع رساني بايد مفاد منشور اخلاقي براي كاركنان در قالب جلسات آموزشي و توجيهي آموزش داده شود تا همه كاركنان برداشت و درك يكساني از مفاد آن داشته باشند.
10- نهادينه كردن منشور اخلاقي : يكي از الزامات مهم در عملياتي كردن منشور اخلاقي، نهادينه كردن منشور اخلاقي است. بايد افرادي كه مفاد منشور را رعايت مي كنند مورد تشويق و با آنهايي كه منشور را رعايت نمي كنند برخورد مناسبي انجام شود.
11- لزوم رعايت منشور توسط مديران : مديران در سازمانها با توجه به اهميت و نقشي كه دارند به عنوان الگوي رفتاري براي كاركنان در سازمانها محسوب مي شوند. اگر مديران خود متعهد به انجام اصول اخلاقي تدوين شده نباشند، تعهد ساير كاركنان نيز كاهش خواهد يافت. لذا مفاد منشور اخلاقي هم به صورت زباني و هم در رفتار مديران بايد متجلي شود.
12- عملياتي كردن منشور اخلاقي : هدف از تهيه و تدوين منشور اخلاقي به خاطر بخشنامه و دستورالعمل نبوده بلكه به منظور اجرا و عمليلتي نمودن ارزشهاي اخلاقي در سازمانهاست . لذا بايد براي اجراي هريك از مفاد منشور اخلاقي برنامه ريزي نمود.
13- پايش و ارزيابي منشور اخلاقي : هر از گاهي بايد مفاد منشور اخلاقي را مورد پايش و ارزيابي قرارداد. زيرا هيچ طرح و برنامه اي همانطوريكه تدوين شده اجرا نمي شود، لذا بايد همواره مورد ارزيابي و پايش قرار گيرند تا كاستي ها و محدوديتها مشخص شوند.
14- اصلاح و بازنگري در منشور اخلاقي : منشور اخلاقي يك ابزار ايستا و مكانيك نبوده بلكه ارگانيك و پويا است كه باتوجه به تغيير در نيازهاي ذينفعان، جامعه، سازمان و كاركنان بايد مورد اصلاح و بازنگري قرار گيرد.
بهرام جلیلخانی